(96).Ziarno prawdy. (I luksusu).

[Billy Joel, Piano Man]

.

***

Po owocach ich poznacie.

Te były znane w Etiopii już w I tysiącleciu p.n.e. Zajadano się nimi,  długo i namiętnie, gotowane z dodatkiem  soli  z masełkiem stanowiły jeden z największym przysmaków. A na przestrzeni wieków, miejsca gdzie  je przyrządzano stały się swoistym centrum życia kulturalnego. Niezależnie od współrzędnych geograficznych. I dat. Od tego gdzie zechcemy się przenieść, (byle nie na tamten świat). Nie tylko Pyteasz szukając swej Ultima Thule nawoływał do porzucenia tego co znane. Chociaż pierwsze wzmianki o bohaterce dzisiejszego artykułu znajdziemy już w piętnastowiecznym menu J(tego z sufickich biesiad) Jemenu. Potem ziarno krążyło, nie tylko w filiżance, ale po Bliskim Wschodzie, a i urządzono trip i trop po Europie no i oczywiście Ameryce.

Podróże. Kształcą. To doskonały sposób na transfer kulturowy (o czym wiedzieli np Wikingowie), kulturalny (o czym pisałam przy okazji wspomnień o jazzie) ekonomiczny (co wykorzystali Templariusze tworząc chociażby czek podróżny). Wiele książek zanurza nas w tęsknocie lub pragnieniu podróżowania, tak biografii jak i sposobów na przemieszczanie się, smakowanie i poznawanie jest wiele. Gałczyński na przykład pisał o inteligentach, co wciąż uciekają z miasta do miasta… A i życie tych, co spędzili swój czas pod jednym adresem meldunkowym tak jak Immanuel Kant, bywa porównane do podróży. Nie jest ważne to, czy prowadzimy je  samotnie, wręcz ascetycznie, czy jesteśmy wcieleniem sangwinika rządnego smaków, zapachów, miejsc, hedonisty sportretowanego przez Gustava Klimta (np w Pocałunku). Czyż do tego sposobu zużywania się nie zachęcał Sokrates? Zachęcając do poznania samego/samej siebie?

Obok strawy duchowej, czy intelektualnej podróże bogaciły także nasze menu. Nie, nie wspomnę o Bonie, o włoszczyźnie tym bardziej, że to wierutna (i nie smaczna) bzdura, którą jesteśmy karmieni od wieków, to  to nie (B)ona przywiozła do Polski modę na włoszczyznę. Chociaż to, eteryczna blondynka, o egzotycznej urodzie nie godziła się z rolą drugoplanową, tak samo jak Król, chciała mieć swój dwór. Innowacji było więcej, nie tylko lżejsze posiłki. A warto wspomnieć, że  panicze młodzi jeździli od dawna do  Włoch, by tam pobierać nauki, nie tylko dobrych manier i te, dotyczące gotowania. A i owszem Bona była niezwykłą kobietą, wykształconą, do tego nie godziła się na to by cieszyła oko możnych panów li tylko piękną wiotką figurą. Chciała mieć realny wpływ na politykę dla dobra swojego nowego kraju, który z odległego punktu na mapie stał się bardzo bliski, choć na początku obcy kulturowo. Możnym nie podobało się, że Sforza chce współrządzić wraz ze swym Małżonkiem. Zresztą, (i bez reszty) nie tylko to.  Rejowi i temu co nie tylko na siłowni trenuje, jak mu szło… Aaaa… Kochanowskiemu nie podobał się sposób odżywiania Królowej Małżonki. Wszak Polacy, nie Włosi  i swą kucnie mają! Lubią konkretnie i ociekająco tłuszczem (nie tylko gęsim) pojeść. Te umorusane brody i paluchy… I poplamione ciuchy… Matko prać!* Bez namaczania… Nie zejdzie. Na dalszy plam, Plan znaczy… Znaczyć będą szaty wczorajsze dania. O których świadczyć będą także kronikarzy podania.

Ale nie o tym, nie będziem rozstrzygać i rachować ile na prawienie, ile na jadanie król Zygmunt a ile Sforza wydawali na posiłki…  I co komu odbiło się czkawką. Bo i zresztą (i bez reszty) po co? Jak nie o tym…Lecz o beduińskim napoju, który rozpowszechniony jest na całym świecie, a jego zapach jest najbardziej rozpoznawalny, najszybciej identyfikowany i najbardziej lubiany przez człowieczy nos. Nic dziwnego skoro to najpopularniejszy napój świata. Czterysta miliardów filiżanek napoju wypija się podczas jednego obiegu Ziemi wokół Słońca.  Zagryzając pośpiechem, nadgryzając zmęczenie, czy miłosne rozkojarzenie, asumpt do rozmów długich, krótkich i (nie)spiesznych… A wydajemy dwanaście miliardów dolarów…

Na początku były… Kozy.

Nie sposób określić konkretnej daty być może w XIII lub XIV wieku za sprawą arabskich kupców ziarno  przywiezione przewiezione zostało do Jemenu. Prawdopodobnie tam opracowano metodę preparowania nasion i wytwarzania czarnego złota, jak bywa do tej pory nazywane ze względu na dochody jakie przynosi jego uprawa i sprzedaż. Nie wiadomo, jak było u zaorania ziarna, znaczy zarania dziejów. Ziarno padło na podatny grunt (nie mylić z podatkami).  A jak było na początku,  tak zawsze przez wieki, wieków…Przez wieki. I uchylone usta i powieki. Zwłaszcza te pierwsze. Kawę pito nie tylko w prywatnych sytuacjach, domach, ale również w gohaveh kaneh lokalach publicznych, publiczne miejsca prowadzenia dyskusji. Co budziło sprzeciw osób, piastujących władzę. Takie miejsca istniały i wcześniej, trunki od zawsze towarzyszyły ludziom, nie chodzi tylko o zapijanie trudów dnia powszechnego, ale prowadzenie rozmów w takich np meszitach,czy łaźniach, jednakże to co różniło gohaveh kaneh, to to, że było to miejsce dostępne bez względu na status społeczny.

Nie wiadomo, jak było naprawdę, a jak pochodzenie wynalazku niepewne to jest doskonała pożywka dla legendy. Dwie są podawane, jak filiżanka z naparem przez wieki z ust do ust. Podczas swoich peregrynacji Shaikh ash-Shadhilem zauważyć miał niezwykle żywe zachowanie kóz. I on spróbował Spróbował i uwierzył i zasmakował. I popijał sobie. A może odkrywcą był  Kaldi etiopski pasterz? Nie rozwikłamy tej zagadki. I tak naprawdę nie zamierzamy. Wiemy, że w 1511 roku Kahir Beg, gubernetor Mekki zamknął wszystkie tego rodzaju przybytki. A i za osobom, które uczestniczyły w zebraniach, i przyłapanie nie tylko mających gorrący napój w dłoniach, ale na gorącym uczynku serwowano niejako na deser karę chłosty.

***

Niech moc będzie z nami!

Mogli zakrzyknąć nie tylko suficcy mistrzowie, gdy tylko mieli to w zwyczaju pijać to i owo, zwłaszcza to. Ziarno  spożywano, ba! Zajadano się nim, przez wieki sposób konsumpcji zmieniał się. Delektowanie się nim było możliwe na kila sposobów. Uff… W różnorodności siła i moc, zresztą po arabsku określenie tego dobrodziejstwa oznacza nic innego jak właśnie siłę, moc i wigor. Napój, bo on  końcu wykiełkował z owego ziarna, czasami jak już ustaliłyśmy, ustaliliśmy był spożywany w ukryciu, albowiem, w takich miejscach jak  Mekka, czy  Kair delektowanie się nim było surowo zabronione, krótko, ale jednak odnotowano ten fakt podaniach i kronikach.  W 1554 w Stambule otwarto przybytek gdzie można było zażywać nie tylko w licznym gronie, ale również publicznie zażywać okraszając każden łyk rozmową, szeptem, gestem. Oto właśnie stał się! Wspomniany zakaz wydany przez Berga obowiązywał przez, bagatela, trzynaście lat. Czy muszę wspominać, że po stu latach, historia z zakazem picia kawy powtórzyła się, ale pod innymi współrzędnymi geograficznymi? A dokładniej w Konstantynopolu. Sułtan Murat IV objął prohibicją takie produkty jak alkohol, to jasne, ale wciągnął na listę także tytoń i…Kawę. Tyle, że za złamanie zakazu groziła nie tylko chłosta, która była haniebną karą, ale śmierć.

Nowy sposób spędzania czasu.

Jednak nie wszędzie było to możliwe,  przynajmniej w tym samym czasie, choć ziarno zostało rzucone!. Zasiane. I jego spożywanie stało się modne i smaczne. Nad Bosfor wrzask mody rozległ się o wiele później.   Restrykcje skończyły się dopiero gdy  wiek XVI dobiegał końca. Nie tylko wrzaski mody, nie tylko przyczynek do dyskusji, nie tylko argumenta dietetyczne, (Napój ów, bez dodatków to  tylko 2-5 kalorii). Zarazem ekspansja upodobań przyczyniła się do dobrostanu finansowego takich krajów jak np Turcja, które to zajmowało się handlem tymże ziarnem.

Ziarnem prawdy. I luksusu.

Mało tego, owe ziarno zostało przemycone do Ameryki Południowej, aby nie sprowadzać z obcych krajów, tylko uprawiać na własnych plantacjach. I tak oto plantacje swe widziały ogromne różne kraje, a uprawa czarnego złota szerzyła się za sprawą kolonializmu i różnorakich stowarzyszeń zajmujących się handlem tylko tym dobrem. Pierwszeństwo zbytu i pożądania nieodmiennie dzierży oczywiście ropa naftowa, ale na drugi miejscu  pojawia się… kawa.

[Kofeina, Piotr Salata].

Europejki i Europejczycy, ale nie wszyscy, obywatele takich miast jak  Londyn, czy Amsterdam,  na początku XVII wieku mogli zakosztować owej nowinki. Chociaż Leonardo Rauwulfa wspomina, że smakołyk ten cieszył podniebienia już XVI wiecznych obywateli i obywatelki Europy.Pierwszą kawiarnię na tym kontynencie   otwarto w 1650 w Oxforfdzie. Właścicielem był Jacob (Jacobs). Na francuskich salonach miała pojawić się w 1644 roku, a elity miały oszaleć na jego dopiero ćwierć wieku później, do czego iście przyczynił się  Mustafa Pasza. Czy w chwili gdy wydawał przyjęcie dyplomatyczne, wydawało mu się, że kawa będzie tak entuzjastycznie przyjęta? I tak płonął, płynął czas beztrosko nad parującym naparem spotykały się pary…

Aż nie wtrąciła swoich kilku(nastu) zdań Histeria, teoria, znaczy Historia. Cenzura 1683 roku apetyt Turków na  Wiedeń. I tak jak wcześniej, w Arabii, tak i tu, w Europie, pojawiły się niepokoje i podnoszone zostały, nie tylko filiżanki z czarnym, mocnym naparem, ale przede wszystkim głosy sprzeciwu hierarchii by nie używać, nie spożywać, nie delektować się. Na szczęście i te dywagacje mamy już za sobą. Na początku XVII w. na temat picia kawy wypowiedział się papież Klemens VIII,  dając przyzwolenie. I błogosławieństwo. Długo myślano, że Franciszek Jerzy Kulczycki założył pierwszy kafehauz w Wiedniu, . Skrzętnie skorzystał z tureckich zapasów kawy przytaszczonych i porzuconych przez najeźdźców.  Polak nie tylko wielkim apologetą tego napoju, ale i eksperymentatorem. To dzięki jego inwencji, i zapewne jego kubkom smakowym zawdzięczamy to, iż po dziś dodajemy do owego  napoju mleko i cukier. To właśnie jego mogą przeklinać osoby będące na wiecznej diecie. A wiadomo  o linię trzeba dbać! Tak, musi być gruba i wyrazista. W Austrii  wywieszano w oknach kawiarni jego portret istny pomnik trwalszy niż ze spiży.

Około 400 milionów filiżanek rocznie kawy.

Tyle właśnie wynosi spożycie. A w Polsce? W Polsce na Brackiej pada deszcz, nieustannie, niezaprzeczalnie, niezmiennie. a picie kawy? (Notabene co krok to kawiarnia) Żarty (i wtrącenia) odkładamy, na dowolnie wybrany bo(o)k. Książek zalewać nie należy.  Choć ziarna kawy wrzątkiem jak najbardziej. Królestwo za filiżankę aromatycznej czarnej mógł zakrzyknąć tak Jan III Sobieski jak Bohdan Chmielnicki, czy Ignacy Krasicki, bo ubóstwiali (po)pijać. Należeli oni jednak do mniejszości. Polacy nie zasmakowali w kawie, przynajmniej na jawie, przynajmniej nie od razu. Sny i wyspy (albo sny o wyspach, albo o podróżach) zostawmy, na razie. Publiczne spożywanie nie było w modzie, a prywatne w domach z betonu niesmaczne, póki co (ze względu na możliwość przyrządzania).

Jan Andrzej Morsztyn i Wacław Potocki nie tylko woleli popijać coś innego, ale jeśli brali kawę na język to na usta cisnął się im tylko niesmak… Nie w Krakowie, ani nie w Warszawie, na początku w napoju zasmakował Gdańsk, co nie jest dziwne zważywszy na uwarunkowania geograficzne. Stamtąd nastąpiła ekspansja nie tylko na stoły zamożnej szlachty, czy mieszczan, ale również jako zalecenie spożywania do XVII wiecznych podręczników medycznych. Józef Epifani Minasowicz opublikował pierwszą polską monografię na temat napoju, jeśli nie bogów, to przynajmniej klas wyższych— pióra  Tadeusza Krusińskiego.   W 1795 ukazał się pierwszy w języku polskim podręcznik  dla baristów. Uff, mogli odetchnąć z ulgą, i ze smakiem  Krótka wiadomość o kawie i jej właściwościach i skutkach na zdrowie ludzi spływających…” – przełożony z języka  francuskiego trafił do polskich czytelniczek i czytelników by mogli przeglądać i przekładać książkę z półki na półkę. Przekład dać i przykład dać dobrze parzonej i podanej kawie.

Napój ów był nie tylko natchnieniem

(w 1779 Adam Kazimierz Czartoryski napisał utwór, pt. „Kawa”), czy pomocą w procesie twórczym, ale również przyczynił się do rozwoju przemysłu fajansu i porcelany wiwat manufaktury (radości i zbytku). W pięknych błękitnych małych filiżaneczkach, cieniutkich, lekko prześwitujących, napar z dodatkiem cukru lub soli bo i tak go podawano. Wielkim miłośnikiem tego napoju był Jan Sebastian Bach (czy inaczej skomponował by Kantatę o Kawie?) Bardzo popularna była podawana na sposób polski, z tłustą (a jakżeby inaczej!) śmietanką. Można śmiało napisać (i w zgodzie z prawdą), że cudzoziemców można było witać

 chlebem i kawą.

Za równo chleb i kawa to polska  marka i przepustka do światowej sławy. W odróżnieniu od lury „śląskiej”, lub „niemieckiej” ta przyporządkowana była klasie wyższej. Gdy zyskała na popularności i ów zwyczaj pijania przenikał do niższych warstw społecznychczarna kawa była dopuszczana do spożycia podczas postów. Był to napój  nie tylko ludzi zamożnych, society, ale  również biedaków. Tyle, że ta miała inny smak. Wytwarzano ją bowiem m.in. z bobu, żołędzi, palonego grochu.  Ale podawano w ten sposób także podczas II Wojny Światowej. Dla każdego (każdej) coś dobrego istnieje  odmiana kawy Kopi Luwak – to najdroższa  na świecie, kilogram kosztuje ok. 1000 euro.  Ziarno wydobywane jest… Z odchodów łaskuna, żywi się on  świeżymi ziarnami kawowca, ale… Ich nie trawi. Nic w przyrodzie nie gnije , nie ginie (tylko zmienia właściciela tak dopowiadają niektórzy). To, że produkty zarezerwowane dla klas wyższych przejmowali ci, którzy marzyli o awansie społecznym doskonale można zaobserwować przyglądając się historii fortepianów na salonach możnych. IW ekonomii mówi się o cyklu życia produktu i przejmowanie go przez wszystkie klasy społeczne, począwszy od najbogatszych po najbiedniejszych. Spożywanie kawy nie było wyjątkiem. Ot rytuał. Każdy człowiek należący do innej grupy społecznej miał własny, z tego prozaicznego powodu, że nie każdego było stać na służbę i własną kawiarkę jak dobrze urodzone szlachcianki i szlachciców.

Ów czerstwy chleb i czarna kawa.

Można dopatrywać się jej na obrazie Vincenta van Gogha pt. Jedzący kartofle. Sam pisał o tym czym podczas posługi w biednej górniczej dzielnicy się żywi. Czy na obrazie Maneta Śniadanie na trawie dopatrzymy się czarnej kawy, która najczęściej spożywana jest do pierwszego posiłku? A Folies Bergère? Tu nie ma wątpliwości to królestwo trunków, flasz i butelek pijanego szczęścia. Iluzja, za iluzją goni, lustrzane odbicie przysiada na ramieniu niepostrzeżenie.

Kawa, papierosy i jazz!

Jeśli kawa to nie tylko czarna (w 1818 Ferdynard Bohm zako pierwszy uprawiał kawę… Piękną i zdrową Kawę Zbożową!) Na początku XVIII wieku Antoni Momber założył sławny lokal w Gdańsku, a w 1724 roku Henri Duval  w Warszawie. Kto był pierwszy? Do dziś nie ma zgody. Otóż sukces ma wiele matek. Kawiarnie stały się miejscem intelektualnej dysputy i zażywania łyku rozrywki. Z Ziemiańskiej radio nie tylko transmitowano pierwsze jazzowe audycje, ale również podawano wyśmienitą kawę. O stoliku w tej właśnie kawiarni marzyła każda osoba gdyż tam nie tylko się bywało, lansowało, ale po prostu istniało. To naznaczenie. Wyróżnienie, wychynięcie z niebytu…

W ekranizacji,jak i w samym Panu Tadeuszu,   mamy uchwyconą scenę  rodzajową picia kawy. Smak. Takt, Iluzja. Ziarno rzucone na pokuszenie i dobrze skrojone maniery.Maszynki! Ów znak, że gospodarze nie tylko wiedzą co jest smaczne, ale i posiadają nie małe konto złociszy,  to tak jak piękny czarny fortepian w salonie. Im bardziej wysmakowany tym lepiej (mniej majętnym zostają parapety i podróbki). Wyznacznik statusu socjoekonomicznego i sukcesu. Podawanie kawy przynosiło nie tylko wyśmienity aromat, ale i sławę, dzięki temu znany jest  Tadeusz Tarasiewicz, właściciel firmy „Pluton”,podawał napar uzyskiwany we własnej palarni. Z czasem gdy trochę wody w kranach upłynęło, tyle samo zagotowało się w czajnikach, i wypito nie jedną, nie drugą, i całkiem niespokojnie trzecią kawę. Zaczęto bywać „na mieście” i spędzać czas w kawiarniach.  Vincent (van Gogh) kolejny, który kawę na stał wpisał do swego menu mówił, że można przez nią stracić majątek… Tak więc można rozpatrywać sposób konsumowania kawy jako efekt bogacenia się społeczeństwa. I patrzeć na sposób jej podawania przez pryzmat zamożności. Camus mówił, że w bogatych domach używa się przymiotników, tak, i można skontaktować w zamożnych domach używa się kawiarek i podaje w filiżankach made in Ćmielów, przy dźwiękach jazzu lub Bachowskiego (nie bachicznego, choć czy to się wyklucza?) zachwytu nad światem.

Ale i zbić nie jeden, w ów biznes inwestowały także koncerny motoryzacyjne np Peugeot. Kawa umożliwiała także inny rodzaj nieśmiertelności, niezależnie kto kogo znał, z kim bywał… Dla przykładu wynalazczynią papierowego filtra do kawy była  gospodyni domowa Melitta Bentz. Być może Panie Vincencie trzeba stać po właściwej stronie filiżanki?

[Kawiarenki, Irena Jarocka]

Jeśli wieźć  w rachubę żywot przeciętnego człowieka, to statystycy ocelnili, że spędza on na podawaniu i przyrządzaniu kawy prawie dwieście dni w życiu,dwadzieścia cztery minuty dziennie. Oczywiście jeśli nie pracuje jako barist(k)a. Zapach kawy należy do najlepiej rozpoznawalnych zapachów na świecie, i to właśnie on jest najbardziej ulubionym…

Zapachniało mi końcem wpisu. I końcem peregrynacji. Nie bez racji zakrzyknę zróbcie mi miejsce przy stole… (Zaproście mnie/do stołu/Zróbcie mi miejsce/Między Wami*) Kawiarnianego stołu oczywiście. Oczy wiście, paczcie i podziwiajcie. Smakujcie, Czy te oczy mogą kłamać? Oczywiście, że nie! W górę kubki (z kawą) niech nasze smakowe (kubki) zaznają rozkoszy krztynę. Na dobrą pogodę, i jeszcze lepszą minę.

—-

* Bo przecież w tamtych czasach tylko matki zajmowały się domem, bywały takie wyjątki jak Książę Albert, który ubóstwiał bawić się z dziećmi, o co Królowa Wiktoria była niemożebnie zazdrosna…

* E. Wojnowska, Zaproście mnie do stołu