06. Strrrraszni Panowie Dwaj.

tekst: Julian Tuwim, wykonanie: M.Opania,L. Żurek, J.Wójcicki,J Radek,
Gala Języka Ojczystego,Teatr Polski, Warszawa,  20 lutego 2013 roku.

***

Stop. Stop. STOP. Jakie: „skończyło się”? Jakie: „już”. Panowie!? Panowie,  panowie prawdziwego mężczyznę poznaje się po tym jak… A nie,nie to nie tak..

Bo to wszystko nie tak,
nie tak,
nie tak, (nie to)
no, a jeśli,
jeżeli
nie tak, nie tak,
no to po co nam było*

…W to wierzyć? Chcecie bajki? Oto bajka.Nooooo. Doooobra, nie całkiem. Znaczy, całkiem, całkiem dobra, nie całkiem bajka. Baśń, nie całkiem, baśń. Dobra zaczynamy, po tej przydługiej introdukcji…

Za górami, za lasami, za siedmioma górami. Nie, nie, nieeee  tak. Ehmm.Ehmm.

Do trzech razy s(z)tuka, więc jeszcze raz …

Puk, puk../.Kto tam? /Nie ma nikogo w domu…/ Jak „Nikt” jak „Ktoś”, ktoś do mnie mówi, wyraźnie to słyszę…

(Ręce opadają… Na klawiaturę) Opadają. I zaczyna się wieść, opo, ooo po,po,po,popopo wieść, wieść…Wieść Opowieść o dwóch takich co nie chcieli być piernikami, tfu, pra, pra –wnukami, tfu, praw, prawnikami. Nie chcieli być.  Nie chcieli być prawnikami. Chociaż  ówcześnie bardzo często, w raz z genami dziedziczono zawód oj, ojca.  Zaczęli  z wysokiego C, o, ojojoj a ponieważ, śpiewać każdy może… trochę lepiej lub…No to  i oni się zdecydowali, ale nie śpiewali tak, jak im zagrano… Do pewnego stopnia (Celsjusza). Tak, atmosfera była gorrrąca. Ale nie uprzedzajmy faktów.

Nie za siedmioma rzekami, nie za siedmioma lasami, a już na pewno nie za siedmioma dolinami, tylko tu, nieopodal— nieopodal bo w Hanau zajrzymy do domu pewnej wielodzietnej ,mieszczańskiej  rodziny. Rodziny jakiej podówczas wiele. Mama, Tato i ich mała gromadka dzieci żyją zgodnie, w miłości i harmonii. Ojciec jest prawnikiem, spędza czas tak w świecie ludzi jak w krainie wielkich, opasłych ksiąg,zawiłych, poplątanych spraw i casusów. Matka,o pomarszczonych dłoniach i uśmiechniętych oczach zajmuje się rozbrykaną czeredą dzieci, które rozciągają czas do granic możliwości, a i żyją czasownikami. Niestety, pewnego dnia, który nie wyróżnia się niczym szczególnym, bo i tak samo jak zawsze słońce wstało, ludzie spieszą się do pracy, a matki ogarniają chaos przywracając śwatu ład. Tato naszej gromadki rozstaje się z życiem, a  rodzina  z dobrym statusem ekonomicznym, teraz musi zrezygnować z dostatniego życia. Ich świat zmieni się, będą dni ponure i głodne, ale matka będzie dbała o to, by dzieci potrafiły cieszyć się z drobiazgów, okruszków, małych radości, które  zazwyczaj (prze)mijają niepozornie, bo ludzie w swej pysze traktują je jako przynależne,oczywiste,wieczne . A ponieważ czas biegnie, ba pędzi żwawo, tak, że nie jedna osoba, nie dwie, i nie pięć łapie czasami zająca, a i często zadyszkę chcąc go dogonić tak dzieci wyrastają z ubrań, bajek opowiadanych na dobranoc i lat dziecinnych, niektórym rosną włosy, innym brody, a wszystkim długi. Skracają się godziny, a wydłużają cienie.

Jak to zazwyczaj w (nie)baśniach bywa dwaj młodzi Bracia, (najpierw starszy o trzynaście miesięcy) Jakob, a potem młodszy, Karl opuszczają  w poszukiwaniu szczęścia i bogactwa, bezpieczny,choć biedny dom matki. A gdy już pokonają to co przygotował dla nich Los, ulżą i Matce, i Siostrze, i Braciom. Zdecydowano zatem. Pójdą nie na wezwanie Przygody, ale ścieżką, którą dawniej podążał ich ojciec. Żegnają się z matką i siódemką rodzeństwa i wędrują do Kassel na studia prawnicze. Zamieszkają w tym czasie na stancji u Ciotki, dzięki temu nie będą musieli płacić komornego, a godziwe wykształcenie to przecież pewnik życia w dostatku, pełnego humoru i pełnych żołądków.

Odtąd Wilhelm i Jakob dni spędzają nieco przygarbieni nad opasłymi księgami, w salach wykładowych, bibliotekach, w ich małym pokoiku można dostrzec przytłumiony blask lampy. Wodzą wzrokiem po tekstach najeżonych trudnymi terminami, przedzierają się przez gąszcze niebezpiecznych znaczeń,w językach, które są im coraz bardziej obce,  targani zmęczeniem, złością, frustracją.Nie. Jednak nie, nie poddadzą się.  Nie zniechęci ich nawet fakt, iż mimo swoich usilnych zabiegań, wypełniania mnóstwa ważnych formularzy, nie nie otrzymają stypendiów naukowych. Oni będą się uczyć, popołudnia i koszule plamić inkaustem. Dni jak chleb powszedni, bywają czerstwe,gorzkie niemalże piołunowe.  Ale bywają i chwile radosne, dzięki swym wędrówkom przez wydarzenia, rzędy dat, sprawy_nie_do_rozwikłania, a przede wszystkim dzięki temu, że zdecydowali się podjąć niebezpieczną wędrówkę jaką są studia  spotykali na swej drodze wielu ciekawych ludzi. Starych, pomarszczonych zmęczonych włóczykijów, młodych, niecierpliwych, wesołych, smutnych, a i poważnych profesorów, poetów i takich, którzy zajmowali się zbieraniem starych podań, ballad, baśni, ciekawych histerii, i jeszcze bardziej zajmujących historii.

Czas mijał. Bracia pamiętając o obowiązkach względem pozostawionych krewnych, a i o własnym utrzymaniu najęli się do pracy w bibliotece i dostali zlecenie na stworzenie kwerendy dotyczącej baśni, lecz zleceniodawca porzucił temat, niczym stare,obłocone, dziurawe nikomu niepotrzebne buty. Jakob i Wilhelm nie dali im pokryć się kurzem. Rozgłosili wieść wśród mieszkańców i mieszkanek Kassel, że szukają oni starych baśni, by ocalić je od zapomnienia. I tak oto siedząc w fotelach przyjmowali przybywające do nich tłumy kobiet, które nosiły w rękach, kieszeniach, chustach, a przede wszystkim w głowach i sercach, stare opowieści. O tym na przykład jak wilk dociera do domu staruszki, zabija ją, a potem kroi, krew zlewa do butelki, by taką oto ucztą ugościć dziewczynkę, gdy do niego przyjdzie, wcześniej, oczywiście każe jej się nago koło niego położyć. Albo o matce, która nakazuje Gajowemu zabić swoją córkę, a na dowód dokonanego czynu, przynieść jej wnętrzności. Baśnie, legendy, stare podania, mnożą się i mnożą.  I tak, w małym mieszkanku, ciotki (i od pewnego czasu także dwóch braci) ożywały krwawe opowieści, pełne zdziwień, radości, najeżone niebezpieczeństwami, naznaczone krwią. Wilhelm opowieści te, starannie  odziewał w potoczyste, mięsiste słowa (jak przystało na profesora literatury średniowiecznej), a Jakob w przypisy, i tak oto w  1808 zebrali je w książkę pt: Kinder  und hausmachen. (Przetłumaczona zostanie później na języki narodowe, w tym, na polski w 1895 roku). Księga, jak to na księgę przystało, była opasła, tyle, że na tym podobieństwa się kończyły. Nie było w niej, ani cudownych ilustracji, ani potoczystego języka, ten w zamian był suchy jak  wiór mnożyły się słowa dumne, poważne, zanurzone w językach i naukach wszelakich, i jako takie, choć były ładne, ludzie nie potrafili ich zrozumieć, zapamiętać i pokochać. Owa księga, bardzo ważna, miała zadomowić się w uczonych bibliotekach, na salonach, ludzi światłych, chcących „bywać” i „wiedzieć”. Kiedyś to zbierano się właśnie w takich salonach i celebrowano opowieści. Specjalnie się doń przygotowując, by móc w wyprasowanych, odświętnych strojach zasiąść i posłuchać. W owym spektaklu brali udział wszyscy:goście, domownicy, dzieci, służba, a i nie rzadko pies, czy kot. A że księgi ukazujące się drukiem były cenne tym i nastrój bardziej podniosły. Słuchano z zapartym tchem, ale nic,  a nic nie rozumiano z ważnych, drętwych, mrocznych słów, które wylewały się zeń uczone i naburmuszone  walczyły ze sobą o  laur pierwszeństwa, w kolejce do chwały, a zamiast ilustracji były, przypisy (koniecznie dużo i drobnym drukiem)gwiazdki, duuuużo gwiazdek i statystyki. I choć powszechnie skrytykowano ukazanie się poważnej księgi to zaintersował się powtórnym jej wydaniem gość z zagranicy. I tak zmieniono postaci, wygładzono figurę matki ją uśmiercano, a zagrożenie, samo zło scedowano na zewnątrz  umieszczając je w opowieściach postaci macochy, albo czarownicy, wiedźmy. I- oczywiście- dodano ilustracje.

Ale, o czym się powszechnie zapomina, Ci panowie dwaj, strrraszni, tfu, starsi panowie dwaj, choć nie wyrośli nigdy z baśni byli przede wszystkim naukowcami. Zapoczątkowali prace nad  Deutches Wörterbuch, [Wielkim Słownikiem Niemieckim] który miał obejmować słownictwo powstałe od czasów Lutra do Goethego. Zgorszyli  opnie publiczną już nie opowieściami dawnymi, ale tym, że zdecydowali się w nim zawrzeć również (o zgrozo!) wyrazy powszechnie uważane za obelżywe…Niemniej , nie doprowadzą go do Z. Nie postawią nawet kropki nad i. Znaczy, Wilhelm  nie postawi skończy pracę na literze D, a Jakob, na  F. Nie chodzi o wygnanie, z królestwa, w którym mieszkali, ale o ich śmierć. (Ale o tym za chwil kilka). Samo dzieło zostanie ukończone wiek później, a któż żyje sto lat? Można żyć długo i nieszczęśliwie, ale, niestety, nie wiecznie.

  Baśnie zebrane przez obu Panów*, obrastały w znaczenia, a Wilhelm i Jakob w dobra, piastowali różne stanowiska, np byli Uczonymi Członkami Niemieckiej Akademii Nauk, odważni i mądrzy nie bali się zabierać głosu, w sprawach ważkich i ważnych. Tak jak to miało miejsce w czasie gdy król zawiesił uchwaloną zaledwie trzydzieści sześć miesięcy  konstytucję, a wraz z nią  Przedstawicielstwo Stanów. Zwolnił osoby piastujące stanowiska formalne z  przysięgi konstytucyjnej. W imię protestu siedmiu profesorów z Getyngi (w tym i bohaterów naszej opowieści)którzy sprzeniewierzyli się nakazowi króla, i postanowili wystosować  pismo (tzw. protest sumienia). Król, zaczerwienił się, zezłościł i zwolnił  wszystkich z zajmowanych stanowisk, a Braci Grimm oraz Dohlmana, którzy opublikowali odezwę wygnał z królestwa. I tak oto Wilhelm i Jakob znaleźli się w Berlinie, otrzymali nowe stanowiska na tamtejszym uniwersytecie, a w imię solidarności środowiskowej opłacani byli z datków przyjaciół, którzy poparli ich decyzję i pomogli im w trudnych chwilach. W Berlinie nadal pracowali nad Wielkim Słownikiem Niemieckim. Bracia żyli w czasach  burzliwych – wystarczy wspomnieć, to co zgotowała dla nich Historia, ba zaprosiła ich na straszna ucztę, na przykład taki  odwrót Małego Kaprala spod Moskwy. Tylko nam, obrzydliwie współczesnym, wydaje się (albo co gorsza jesteśmy o tym przekonani/przekonane), że piękno nie mogło (nie może) współistnieć z pożogą okrucieństwa, [a młodość Machiavellego- i rzeź jakiej był świadkiem? A obrazy Caravaggia, którymi zwykł się wykupywać gdy popadł w tarapaty?-które sam sobie zgotował]

I tak oto, opowieść (a w zasadzie opowiastka) nasza dobiega końca. Tylko jeden z Braci-Wilhelm  pojął za żonę, Dorothae córkę aptekarza. Jakob zamieszkał z nimi, i jako już poważny pan pomagał im wychowywać dzieci- kto wie, może opowiadał im baśnie, bajki, opowieści?  Tak więc nie było niebezpiecznych przepraw, tylko niebezpieczne decyzje. Nie było zamków, poza tymi, do ludzkich serc, głów, pamięci i ust.. Była cała galeria postaci, wiedźm, wróżów, elfów, niepokornych dziewczynek, pokornych chłopców.  Bracia nie posiedli królestw, ani nawet jednego, na pół, ale zamieszkali w naszej świadomości- i to tak głęboko– że uważa się, iż to właśnie oni owe baśnie napisali. Będzie się grzebać w życiorysie Braci Grimmów, bo o nich wszakże mowa. Pytać dlaczego całe życie pracowali, mieszkali razem, (no nie sami, bo przez jakiś czas z siostrą). Jedni opowiadać będą, że małżeństwo było wynikiem kalkulacji (gdyż Siostrę w wypełnianiu obowiązków domowych trzeba było zastąpić, a skoro Bracia nie chcieli…),drudzy będą temu zaprzeczać.  Opowiadanie baśni przeżywa obecnie swój renesans, ale pamiętajmy, że…

Niestety, one tak jak ludzie umierają. Gasną i umierają baśnie tylko wtedy gdy nie czyta się ich w pierwotnym znaczeniu, nie opowiada, nie podaje dalej. Z ust do ust. Z czytnika na czytnik. Dlatego powracajmy do tych obrazów, które wydają się nam (albo mogą wydawać) — z dzisiejszej perspektywy— okrutne. Jakob i Wilhelm, także odpierali takie argumenty Mówili na przykład, że Biblia także nie stroni od wydarzeń krwawych, niebezpiecznych, okrutnych. Ale i Biblia, i interpretacja Baśni to całkiem inna historia…. A może nie całkiem? Może nie bez przyczyny Zbiory Baśni spisane przez Braci Grimmów cieszą się taką popularnością.  Tak działo się i za ich życia, no, ale obecnie to pierwszy świecki, a drugi (po Biblii Lutra) tekst niemiecki  tłumaczony na obce języki. Cóż, nie tylko motywy, i uniwersum baśni jest wieczne, ale także i wytaczane przeciwko nim argumenty.

Chociaż obecnie w kinach, marketach, telewizorniach różnego rodzaju czyhają na nas wersje nawet nie te z ludwikowskich salonów, Charlesa Perraulta, ale bardziej niż wygładzone do ostatniej zmarszczki, „amerykańskie bajdurzki”. Czasami trzeba po prostu zacząć się do, doko, dokopywać. Być może tak jak Tuwim(?).

A może nie, nie jest to wcale, koniec opowieści, jest to tylko dalszy ciąg,a może nowy rozdział…Z pewnością baśnie, bajki, opowieści zasługują (na przynajmniej jeden )osobny post. Swój całkowicie własny. To one towarzyszą ludziom w rozwoju. Pomagają budzić się i zasypiać. Stawać się Człowiekiem.

Jaka jest Twoja ulubiona Baśń?

***

 *Panowie od Baśni, nie byli ich autorami, ale zbieraczami, zbieraczami słów, zdań, znaczeń. Słów, które ponaglają, przestraszają, uczą, bawią, otwierają, zamykają, wskazują… Tak jak autorem baśni nie byli (sięgając do rodzimej tradycji) ani Kasprowicz, ani Krasicki,ani Morcinek.

*cyt. A. Osiecka, Sztuczny miód

---

Dla osób zainteresowanych:

do zobaczenia:

Obraz, który niejako nawiązuje do postaci Jacoba i Wilhelma Grimmów. Nieustraszeni bracia Grimm, fantasty, Czechy, Wielka Brytania, USA, 2005;